संवादाचा आधार need-for-communication

कमी होत चाललेला परस्पर संवाद: एक चिंताजनक वास्तव

need-for-communication

आजच्या वेगवान आणि तंत्रज्ञानाने भरलेल्या युगात मानवी संवाद हा हळूहळू हरवत चालला आहे. पूर्वीच्या काळी लोक एकमेकांशी मनमोकळेपणाने बोलत असत, आपल्या भावना व्यक्त करत असत आणि त्यातून त्यांचे मन हलके होत असे. परंतु आजच्या काळात ही परंपरा लोप पावत आहे असे दिसते.

पूर्वीचा काळ आणि सहज उपलब्ध संवाद

जुन्या काळात संवाद हा जीवनाचा अविभाज्य भाग होता. मित्र, शेजारी, आप्त आणि नातेवाईक हे सगळे एकमेकांच्या आयुष्यात सक्रिय सहभागी असत. एखाद्याला काही सांगायचे असेल, मन मोकळे करायचे असेल, तर त्याला कोणतीही औपचारिकता बाळगावी लागत नसे. एकमेकांच्या खाजगी जीवनाबद्दलही बोलणे वर्ज्य नव्हते. घरातील सुना पाणवठ्यावर किंवा इतर ठिकाणी एकमेकींना भेटल्यावर, सासूबद्दल, नणंदेबद्दल, दिराबद्दल बोलून मन हलके करू शकट होत्या. तसेच सासवा सुद्धा आपल्या सुनांबद्दल एकमेकींशी बोलून मन हलके करू शकत होत्या. याला कोणी योग्य म्हणो की अयोग्य, कागाळ्या करणे म्हणो की चुगल्या करणे म्हणो, पण यामुळे भावनांचा निचरा होण्याला मदत होत होती हे नक्की. आजकाल प्रत्येकाला आपले कसे चांगले चालले आहे हे दाखविणे गरजेचे वाटते. त्यामुळे मनातल्या खुपणाऱ्या गोष्टी मनातच राहतात. पूर्वी लोक एकमेकांना वेळ देत असत आणि कोणत्याही क्षणी एकमेकांसाठी उपलब्ध असत. या संवादातून भावनांचा ओलावा टिकून राहत असे आणि प्रत्येकाला आपण एकटे नाही याची जाणीव होत असे. या संवादामुळे एक प्रकारची भावनिक आधाराची जाळी निर्माण झाली होती, जी व्यक्तीला मानसिकदृष्ट्या सक्षम ठेवत असे.

आजचा काळ: वेळेचा अभाव आणि भावनिक एकाकीपणा

आजच्या काळात मात्र ही परिस्थिती पूर्णपणे बदलली आहे. आधुनिक जीवनशैलीत कोणाकडेही दुसऱ्यासाठी वेळ नाही. प्रत्येकजण आपल्या कामात, स्वतःच्या जगात इतका व्यस्त आहे की, जवळच्या व्यक्तीशीही संवाद साधायला त्याला फुरसत मिळत नाही. याचा परिणाम असा होतो की, लोक आपल्या मनातील भावना – मग त्या चिंता असोत, सुख-दु:ख असोत, आनंद असो किंवा राग – कोणाशीच व्यक्त करू शकत नाहीत. या भावनांचा निचरा न झाल्याने त्या मनातच साठत जातात आणि हळूहळू मानसिक तणाव वाढत जातो. आजकाल मानसिक रोग आणि मनोकायिक व्याधींचे प्रमाण वाढत चालले आहे, याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे हा हरवत चाललेला संवादच आहे. लोक एकमेकांपासून इतके दूर गेले आहेत की, आपल्या जवळच्या व्यक्तीला काय वाटते हे समजून घेण्याची इच्छाही त्यांच्यात उरलेली नाही. या भावनिक एकाकीपणामुळे अनेकांना नैराश्य, चिंता आणि तणाव यांसारख्या समस्यांना सामोरे जावे लागते.

संवादाची कला शिकण्याची गरज

या समस्येवर मात करण्यासाठी लोकांना पुन्हा एकमेकांशी संवाद साधण्याची कला शिकणे आवश्यक आहे. संवाद ही फक्त बोलण्यापुरती मर्यादित कला नाही, तर ती एकमेकांना समजून घेण्याची, भावना शेअर करण्याची आणि परस्परांना आधार देण्याची प्रक्रिया आहे. आजच्या पिढीला ही कला अवगत नाही, कारण त्यांचा जास्तीत जास्त वेळ तंत्रज्ञानात आणि स्वतःपुरता मर्यादित असतो. संवाद साधणे हे केवळ शब्दांचे आदान-प्रदान नाही, तर त्यात भावनांचा समावेश असतो. ही कला शिकण्यासाठी लोकांना एकमेकांसोबत वेळ घालवणे, मन मोकळे करणे आणि परस्परांबद्दल सहानुभूती दाखवणे गरजेचे आहे. शाळा, महाविद्यालये आणि कार्यस्थळांवरही संवादाचे महत्त्व शिकवले जावे, जेणेकरून नवीन पिढी या मूलभूत मानवी गरजेकडे दुर्लक्ष करणार नाही.

आधुनिक उपकरणांचा प्रभाव

आधुनिक उपकरणे जसे की मोबाईल फोन, टीव्ही आणि इंटरनेट यांनी ही समस्या आणखीनच गंभीर बनवली आहे. आजकाल लोक एकमेकांशी बोलण्याऐवजी आपला जास्तीत जास्त वेळ स्क्रीनवर घालवतात. सोशल मीडियावरून मित्रांशी संपर्कात राहणे सोपे झाले असले, तरी या आभासी संवादात ती खरी भावनिक जवळीक आणि ओलावा नसतो. मोबाईलवर चॅटिंग करताना आपण खऱ्या अर्थाने मन मोकळे करू शकत नाही, कारण समोरच्या व्यक्तीची प्रतिक्रिया, त्याच्या चेहऱ्यावरील भाव आणि त्याच्या आवाजातील भावना आपल्याला दिसत नाहीत. टीव्ही आणि इतर मनोरंजनाच्या साधनांनीही लोकांना एकमेकांपासून दूर नेले आहे. घरात सगळे एकत्र बसलेले असले तरी प्रत्येकजण आपापल्या मोबाईल किंवा टीव्हीमध्ये गुंतलेला असतो. यामुळे कुटुंबातील संवादही कमी झाला आहे आणि एकटेपणाची भावना वाढत चालली आहे.

ऐकून घेणे: संवादाचा महत्त्वाचा भाग

संवादाची कला ही फक्त बोलण्यापुरती मर्यादित नाही, तर त्यात ऐकून घेणे हाही तितकाच महत्त्वाचा भाग आहे. आजकाल कोणालाच दुसऱ्याचे म्हणणे शांतपणे ऐकून घेण्याची सवय उरलेली नाही. प्रत्येकजण फक्त स्वतःचे मत मांडण्यात आणि स्वतःला सिद्ध करण्यात व्यस्त असतो. परंतु खरा संवाद तेव्हाच होतो जेव्हा आपण समोरच्या व्यक्तीचे मनापासून ऐकतो, त्याच्या भावना समजून घेतो आणि त्याला प्रतिसाद देतो. ऐकून घेणे ही एक कला आहे, जी शिकणे आणि अंगीकारणे आजच्या काळात अत्यंत गरजेचे आहे. जर लोकांनी एकमेकांना ऐकायला सुरुवात केली, तर अर्धी समस्या आपोआप सुटेल. कारण जेव्हा एखादी व्यक्ती आपले मन मोकळे करते आणि समोरची व्यक्ती ते लक्ष देऊन ऐकते, तेव्हा त्या व्यक्तीला आपण एकटे नाही असे वाटते आणि त्याचा मानसिक ताण कमी होतो.

आजकाल कमी होत चाललेला परस्पर संवाद ही एक गंभीर समस्या आहे, ज्याकडे आपण गांभीर्याने पाहिले पाहिजे. पूर्वीच्या काळात सहज उपलब्ध असणारा संवाद आज दुर्मिळ झाला आहे आणि त्यामुळे लोक भावनिकदृष्ट्या एकटे पडत आहेत. आधुनिक उपकरणांनी ही समस्या आणखीनच वाढवली आहे, परंतु त्यावर मात करणे अशक्य नाही. संवादाची कला शिकणे, एकमेकांना वेळ देणे आणि ऐकून घेण्याची सवय लावणे या गोष्टींमुळे आपण पुन्हा एकमेकांशी जोडले जाऊ शकतो. समाज म्हणून आपण जर या दिशेने पावले उचलली, तर मानसिक रोगांचे प्रमाण कमी होईल आणि जीवनात पुन्हा एकदा भावनिक जवळीक निर्माण होईल. संवाद हा मानवाच्या अस्तित्वाचा पाया आहे आणि तो जपणे ही आपली जबाबदारी आहे.

माधव भोपे

Makar Sanranti-2025

यावर्षीच्या संक्रांतीसंबंधात माहिती-

यावर्षी सूर्य मंगळवार दि. १४ जानेवारीला सकाळी ८ वाजून ५५ मिनिटांनी धनु राशीतून मकर राशीत प्रवेश करीत आहे. म्हणून संक्रांतीचा पुण्यकाल हा सकाळी ८ वाजून ५५ मिनिटांपासून ते दुपारी १६.५५ पर्यन्त आहे.मकर संक्रांत दरवर्षी १४ जानेवारीलाच का येते?हिंदू आणि इतर भारतीय धर्मांमधील सण हे हिंदू कॅलेंडर किंवा पंचांगानुसार साजरे केले जातात. आणि पंचांगातील तिथी या चंद्राच्या भ्रमणानुसार शुक्ल प्रतिपदेपासून पौर्णिमा अन पुन्हा कृष्ण प्रतिपदेपासून अमावस्या अशा मोजल्या जातात. आणि आपले मुख्य सण- जसे की पोळा-( श्रावण अमावस्या), रक्षाबंधन (श्रावण पौर्णिमा), गणेश चतुर्थी- (भाद्रपद शुक्ल चतुर्थी), देवी घटस्थापना ( आश्विन शुक्ल प्रतिपदा), दसरा (आश्विन शुक्ल दशमी), दिवाळी (आश्विन महिन्याची अमावस्या) इत्यादि सर्व सण हे चांद्र कालगणनेनुसार किंवा चांद्र महिन्यानुसार (Lunar calendar) ठरतात, जेंव्हा की आपण रोजच्या व्यवहारात वापरीत असलेले जानेवारी फेब्रुवारी हे कॅलेंडर ज्याला की ग्रेगोरियन कॅलेंडर म्हणतात, ते सूर्यावर आधारित आहे (Solar calendar). ग्रेगोरियन कॅलेंडर हे इ. स. १५८२ मध्ये पोप ग्रेगोरी 11 यांनी जूलियन कॅलेंडर च्या ऐवजी सुरू केले जे सौर कॅलेंडर आहे. ग्रेगोरियन दिनदर्शिकेनुसार जानेवारी महिन्यात सूर्य मकर राशीत प्रवेश करतो. तुम्ही हिंदू पंचांग काढून पहा. पंचांगात सूर्याचा राशी बदल हा इंग्रजी महिन्याप्रमाणे दर महिन्याच्या साधारण 14 किंवा 15 तारखेच्या आसपास होतो असे दिसून येईल. म्हणजे सूर्य एका राशीत साधारण 30 दिवस राहतो. अर्थात, सूर्याच्या प्रवेशाचा किंवा बाहेर पडण्याचा अर्थ असा नाही की सूर्य फिरत आहे, तो पृथ्वीच्या सूर्याभोवती फिरण्याच्या प्रक्रियेचा एक भाग आहे, याला परिभ्रमण म्हणतात आणि पृथ्वीला सूर्याची एक परिक्रमा पूर्ण करण्यासाठी एका वर्षाचा वेळ लागतो.मकर संक्रांत म्हणजे सूर्याचा धनु राशीपासून मकर राशीत संक्रमण करण्याचा दिवस. तसे सूर्याचे संक्रमण दर महिन्यात एका राशीतून दुसऱ्या राशीत होतच असते- म्हणजे तसे पाहिले तर दर महिन्यातच संक्रांत असते!. पण जेंव्हा सूर्य धनू राशीतून मकर राशीत प्रवेश करतो, ते झाले- मकर संक्रमण. हे संक्रमण अनेक कारणांमुळे महत्त्वाचे मानले गेले, आणि त्यामुळे हे मकर संक्रांती म्हणून साजरे केले जाऊ लागले. मकर म्हणजे कॉन्स्टेलशन ऑफ कॅप्रिकॉर्न (constellation of Capricorn). खगोलशास्त्रातील मकर राशी आणि भारतीय ज्योतिषशास्त्रातील मकर राशीमध्ये थोडा फरक आहे. संक्रांती म्हणजे संक्रमण, या दिवशी सूर्य मकर राशीत प्रवेश करतो. त्यामुळे, हिंदू धर्मातील सुरुवातील उल्लेख केलेले इतर सण चंद्र कॅलेंडर वर आधारित असल्यामुळे, सूर्यावर आधारित असलेल्या ग्रेगोरियन कॅलेंडर मध्ये त्यांच्या तारखा बदलत राहतात, पण मकर संक्रांत ही सूर्याच्या स्थितीवर अवलंबून असल्याने, ती ग्रेगोरियन कॅलेंडरच्या ठराविक तारखेला येते. पण ग्रेगोरियन कॅलेंडर मध्येही ती लीप वर्षाला 15 तारखेला येते.पण काही शे वर्षांपूर्वी ती 14 तारखेलाच येत होती का? तर नाही.सूर्याने एकदा मकर राशीत प्रवेश केल्यापासून पुन्हा तो मकर राशीत प्रवेश करेपर्यंत तीनशे पासष्ट दिवस सहा तास नऊ मिनिटे व दहा सेंकद एवढा कालावधी लागतो. ग्रेगरियन कॅलेंडरच्या नियमाप्रमाणे शतकपूर्तीच्या अंकास चारशेनी भाग जात नसेल तर त्या वर्षी लीप वर्ष धरले जात नाही. त्यामुळे दर चारशे वर्षांनी मकर संक्रांतीचा दिवस तीन दिवसांनी पुढे जातो. तसेच दर वर्षीचा नऊ मिनिटे दहा सेकंद हा काळ साठत साठत जाऊन दर 157 वर्षांनी मकर संक्रांतीचा दिवस आणखी एक दिवसाने पुढे जातो.उत्तरायण म्हणजे काय? ४०० वर्षांपूर्वी संक्रांत ९ जानेवारीला येत होती! भौगोलिक संदर्भदरवर्षी २१-२२ डिसेंबरला सूर्याची किरणे पृथ्वीच्या साडेतेवीस दक्षिण या अक्षांशावर लंबरूपात पडतात आणि त्या दिवसापासून सूर्याचे उत्तरायण सुरू होते. इसवी सनाच्या सुरुवातीच्या वर्षांत सूर्य त्याच सुमारास मकर राशीमध्ये संक्रमण (प्रवेश) करीत असे, त्यामुळे साडेतेवीस दक्षिण या अक्षवृत्ताला मकरवृत्त म्हणू लागले. पुढच्या काळात सूर्याच्या उत्तरायणाची सुरुवात २१-२२ डिसेंबरलाच होत राहिली, तरी पृथ्वीच्या परांचन गतीमुळे (स्वतःच्या आसाभोवती तिरक्या अंशाने फिरणे) (Axial precession) सूर्याच्या मकरसंक्रमणाची तारीख पुढेपुढे जात राहिली. साहजिकच हिंदूंच्या मकरसंक्रांत या सणाची तारीख बदलत राहिली.मकरसंक्रांतीच्या दिवशी सूर्य धनू राशीतून मकर राशीत प्रवेश करतो. सूर्याचे उत्तरायण आधीच म्हणजे २१-२२ डिसेंबरलाच सुरू झालेले असते. अर्थातच त्या दिवसापासून सूर्याचे उत्तरायण सुरूच असते. पृथ्वीवरून पाहिले असता, २१-२२ डिसेंबरपासून सूर्याच्या उगविण्याची जागा दिवसेंदिवस उत्तरेकडे सरकते.मकरसंक्रांतीच्या बदलत गेलेल्या तारखाइंग्लिश महिन्यानुसार हा दिवस बहुधा १४ जानेवारी रोजी येतो. परंतु दर काही वर्षांनी ही इंग्रजी तारीख एकएक दिवस पुढे जाते. उदा०

इसवी सन १६०० : ९ जानेवारी (पौष कृष्ण अष्टमी शके १५२१)
इसवी सन १७०० : १० जानेवारी (प़ौष कृष्ण षष्ठी शके १६२१)
इसवी सन १८०० : ११ जानेवारी (पौष पौर्णिमा शके १७२१)
इसवी सन १८५० : १२ जानेवारी (पौष कृष्ण चतुर्दशी शके १७७१)

सन १९०० ते २१०० या वर्षांतील मकरसंक्रांतीच्या तारखा अश्या होत्या किंवा असणार आहेत :-
- १३ जानेवारी : सन १९००,१९०२, १९०५, १९०९, १९१३, १९१७, १९२१, १९२५ आणि १९२९.
- १५ जानेवारी : सन १९७२, १९७६, १९८०, १९८४, १९८८, १९९२, १९९६, २०००, २००४, २००८, २०११-१२, २०१५-१६, २०१९-२०, २०२३-२४, २०२७-२८, २०३१-३२, २०३५-३६, २०३९-४०, २०४३-४४, २०४७-४८, २०५०-५१-५२, २०५४-५५-५६, २०५८-५९-६०, २०६२-६३-६४, २०६६-६७-६८, २०७०-७१-७२, २०७४-७५-७६, २०७८-७९-८०, २०८२-८३-८४ आणि २०८६ ते २१००.
- १४ जानेवारी : सन १९०० ते सन २१०० या २०१ वर्षांच्या कालावधीतील ज्यांचा उल्लेख वर आला नाही अशी सर्व वर्षे.
१६ जानेवारी २१५० (पौष कृष्ण तृतीया शके २०७१)
१७ जानेवारी २२०० (पौष शुक्ल प्रतिपदा शके २१२१)
१८ जानेवारी २२५० (पौष शुक्ल चतुर्दशी शके २१७१)
१९ जानेवारी २३०० (पौष कृष्ण त्रयोदशी शके २२२१)
२० जानेवारी २४०० (पौष कृष्ण नवमी शके २३२१)
२१ जानेवारी २५०० (पौष कृष्ण पंचमी शके २४२१)
२२ जानेवारी २५५० (पौष शुक्ल तृतीया शके २४७१)
२३ जानेवारी २६०० (पौष कृष्ण द्वितीया शके २५२१)

असो. वरील तांत्रिक बाबी काहीही असल्या, तरी, आपल्या येथील सर्व सण हे निसर्गचक्राच्या कुठल्या ना कुठल्या महत्वाच्या घटनेसोबत जोडलेले असतात, हे नक्की.भारत हा कृषिप्रधान देश आहे त्यामुळे या भारतातील सर्व सण हे कृषि संस्कृतीशी कुठल्या ना कुठल्या प्रकारे जोडले गेलेले आहेत. त्याचप्रमाणे मकरसंक्रांत हा जानेवारी महिन्यात व हिंदू पंचांगाप्रमाणे पौष या दहाव्या मराठी महिन्यात येणारा शेती संबंधित सण आहे. या दिवसांमध्ये शेतातील खरीपाचे धान्य घरी आलेले असते, आणि रबीच्या पेरणीची बहुतेक सर्व महत्वाची कामें उरकलेली असतात आणि शेतकऱ्याला थोडी सवड मिळालेली असते. निसर्ग यावेळी अत्यंत अनुकूल असतो, शेतात धान्य बहरात डोलत असते. तसेच निसर्गात उत्तरायणाची सुरुवात ही आनंददायक, प्रकाशाने आणि उत्साहाने भरलेली अशी असते. आणि अशा वेळी होणारा आनंद साजरा करण्यासाठी निमित्त म्हणून हा सण साजरा केला जातो. म्हणून शेतांत आणि मळ्यांमध्ये आलेल्या धान्याचे वाण स्त्रिया एकमेकांना देतात. हरबरे, ऊस, बोरे, गव्हाच्या ओंब्या, तीळ अशा गोष्टी सुगडात/सुगड्यात भरून त्या देवाला अर्पण करतात .rमहाराष्ट्रातील संक्रांती बद्दल-महाराष्ट्रात संक्रांत हा सण ३ दिवस साजरा केला जातो. संक्रांतीच्या आधीच्या दिवसाला ‘भोगी’ म्हणतात. भोगीच्या आणि संक्रांतीच्या दिवशी आंघोळीच्या पाण्यात तीळ टाकून त्या पाण्याने आंघोळ करतात. भोगीच्या दिवशी तीळ लावलेली बाजरीची भाकरी करतात. सकाळी मुगाची खिचडीही करण्याची पद्धत आहे. यादिवशी सगळ्या भाज्यांची मिळून लेकुरवाळी भाजीही करतात. त्यात वाल, वांगे, गाजर, ओले हरभरे, ताजा वाटाणा, अजून जेवढ्या प्रकारच्या शेंगा उपलब्ध असतील त्याप्रमाणे त्या शेंगा, या सर्वांची तिळाचा कूट लावून भाजी करतात. वरील प्रमाणे तीळ लावलेली बाजरीची भाकरी आणि अशी मिश्र भाजी ही या थंडीच्या ऋतुला अनुकूल उष्ण, स्निग्ध आणि पौष्टिक असते.सासरी गेलल्या मुली भोगीचा आनंदोत्सव साजरा करण्यासाठी या दिवशी माहेरी येतात. भोगीच्या दुपारी जेवणाचा बेतही खास असतो. तीळ लावलेल्या बाजरीच्या भाकऱ्या, लोणी, पापड, वांग्याचे भरीत, चटणी आणि खमंग खिचडी असा लज्जतदार बेत असतो. संक्रांतीच्या दिवशी तीळगूळ घातलेली पोळी करतात. काही जण पुरणाची पोळी पण करतात.

किंक्रांत

संक्रांतीचा दुसरा दिवस किंक्रात म्हणून साजरा करतात.संक्रांतीदेवीने मकर संक्रांतीच्या दुसऱ्या दिवशी किंकरासुरा नावाच्या राक्षसाला ठार मारले. आणि त्याच्या जाचातून प्रजेला मुक्त केलेआहारदृष्ट्या महत्त्वसंक्रांतीला तिळाचे फार महत्त्व आहे. हा काळ थंडीचा असतो. त्यामुळे अंगात उष्णता निर्माण होण्यासाठी तीळ खातात. तसेच बाजरीची भाकरी, लोणी, मुगाची खिचडी, वांगी, सोलाणे,पावटे, गाजर अशा इतर शक्तिवर्धक पदार्थांचा वापर जेवणात करतात. तीळ वापरण्यातला दुसरा अर्थ स्निग्धता. स्निग्धता म्हणजे स्नेह-मैत्री या स्नेहाचे गुळाशी मिश्रण करतात. स्नेहाची गोडी वाढावी हा त्यातला हेतू. तेव्हा या दिवशी या तिळगुळाची देवाण घेवाण करायची, स्नेह वाढवायचा, नवीन स्नेहसंबंध जोडायचे. जुने असलेले समृद्ध करायचे, तुटलेले आवर्जून पूर्ववत करायचे हा कार्यक्रम असतो. हा दिवस, काही कारणांमुळे दूर गेलेले नातेसंबंध, नातेसंबंधात निर्माण झालेली कटुता दूर करण्यासाठीही आहे. पुराणातील कथेनुसार भगवान सूर्यदेव या दिवशी आपला पुत्र शनि यास भेटतात. शनि हा मकर राशीचा स्वामी मानला गेला आहे. सूर्य आणि शनि या पिता पुत्रांचे आपआपसात जमत नाही अशी आख्यायिका आहे. पण या दिवशी, सूर्यदेव शनीला भेटतात आणि परस्पर संबंध नीट करतात.अन्य माहितीमहाभारतात भीष्म पितामह हे बाणांच्या शय्येवर (शरशय्येवर) उत्तरायणाची वाट पहात पडून होते. त्यांना इच्छामरणाचे वरदान होते. ज्या दिवशी उत्तरायण सुरू झाले त्यादिवशी त्यांनी प्राणत्याग केला. भारतीय परंपरेत उत्तरायणाचा काळ दक्षिणायनापेक्षा अधिक शुभ मानला जातो. उत्तरायणात प्राण त्याग केलेले योगी, उत्तम गतीला जातात, त्यांना पुनर्जन्माच्या चक्रात अडकावे लागत नाही, असे सांगितले आहे. (गीतेतील आठवा अध्याय पहावा).मकर संक्रांतीचा सण संपूर्ण भारतात साजरा केला जातो. या दिवशी दान देण्याला विशेष महत्त्व आहे. देवीपुराणातील हा श्लोक पहा.संक्रांतौ यानि दत्तानि दव्यकव्यानि मानवै:।तानि नित्यं ददात्यर्कः पुनर्जन्मनि जन्मनि।।(मकर संक्रांतीच्या दिवशी जी माणसे दान देतात आणि हव्यकव्ये करतात, त्या-त्या वस्तू सूर्य त्यांना प्रत्येक जन्मात देत असतो). यादिवशी घरातील आणि गावच्या मंदिरातील देवाला तीळ-तांदूळ वाहतात. सुगडयात (सुघटात) गहू, उसाचे तुकडे, हळकुंडे, कापूर, बोरे, द्रव्य इत्यादी वस्तू घालून ते दान देण्याची प्रथा आहे.मकर संक्रांतीच्या दिवशी नववधूला हलव्याचे दागिने घालून जावयाला तिळगूळ आणि आहेर देण्याची पद्धत महाराष्ट्रात आहे. तिळावर साखरेचा पाक चढवून हलवा करण्याची प्रथा आहे. या दिवशी महिला एकत्र येऊन हळदीकुंकू समारंभ करतात, तिळगूळ वाटतात. महाराष्ट्रात अशा समारंभात प्रत्येकीला काही तरी वस्तू भेट देण्याची प्रथा आहे. त्याला वस्तू ‘लुटणे’ असे म्हणतात. त्यानिमित्ताने देण्याची सवय लागते, आणि महिलांच्या एकमेकींच्या सामूहिकरीत्या भेटीही होतात. महिलांचा हा सण अत्यंत आवडीचा असतो. नवीन लग्न झालेल्या मुळी या दिवशी हौसेने काळे वस्त्र परिधान करतात. मकर संक्रांतीचे दिवस हे थंडीचे असतात. काळ्या रंगाचे वस्त्र हे उबदार असते, हे कदाचित त्यामागचे कारण असावे.मकरसंक्रांतीच्या दिवशी संक्रांतीदेवीने संकारसूर या राक्षसाचा वध करून सर्व लोकांना सुखी केले अशी कथा आहे..महाराष्ट्रात आपण तीळ गूळ घ्या, गोड बोला, असे म्हणून एकमेकांना तीळ आणि गूळ देऊन मोठ्या आनंदाने हा सण साजरा करतो. या दिवशी आपल्यापेक्षा मोठ्या असलेल्यांना त्यांच्याविषयीचा आदर म्हणून पाया पडून त्यांचे आशिर्वाद घ्यायचे असतात आणि मोठ्यांनी लहानांना तीळ आणि गूळ देऊन त्यांचे तोंड गोड करायचे असते आणि त्यांना आशिर्वाद द्यायचा असतो. तसेच बरोबरीच्या लोकांनी एकमेकांना तीळगूळ देऊन शुभेच्छा द्यायच्या असतात. आपण सर्व ही एकमेकांना शुभेच्छा देऊन हा मंगल सण साजरा करूयात- तीळगूळ घ्या- गोड गोड बोला!

मनाच्या तळाशी.. To the bottom of Mind

Random thoughts…

These are some random thoughts.. not necessarily arranged in an orderly manner-i.e. a purpose- a beginning..the content.. and a summary…

Some of these thoughts are based on some books I read, some speeches I heard, and some of them just ‘occurred’ to me… It’s a mixed bag…

May be, in future, these musings will take a more orderly shape… till that time.. read on….

कधी कधी आपल्याला एखादे उच्च ध्येय गाठायचे असते.. पण त्यासाठी लागणारा दृढ निश्चय, स्पष्टता आणि निर्भयता नसते.. आपल्याकडे हे गुण नसल्यामुळे, जीवनात वारंवार अपयशाचा सामना करावा लागतो.

आपल्या मनात असंख्य प्रकारच्या भीती आणि काळज्या असतात. “असे झाले तर?..” “तसे झाले तर?..” आणि पूर्ण आयुष्यभर आपण या अनामिक भीतींच्या ओझ्याखाली दबून सगळी कामें एखाद्या गुलामासारखी करीत राहतो. कुठल्याच कामाचा मनापासून आनंद घेऊ शकत नाही.

त्या भीती तशाच राहतात, कारण आपण कधीच त्या खऱ्या आहेत का, त्यांची किती शक्यता आहे, इत्यादि गोष्टींची छाननी करीत नाहीत. आपण त्यांना भिडतच नाही. आणि आपण या गोष्टी कधीच.. कधीच.. कुणा बरोबरही शेअर करत नाहीत.. अगदी आपल्या ‘जवळच्या’ माणसांसोबत, जवळच्या नात्यात.. अगदी आपले आई वडील, भाऊ बहीण.. शिक्षक, जवळचा मित्र.. कुणाही बरोबर शेअर करत नाहीत. अर्थात त्या शेअर न करण्यामागे तसेच काही कारण असू शकते, किंवा आपला त्या व्यक्तिबद्दलचा अविश्वास.. आपली खिल्ली उडवली जाण्याची, आपण मूर्ख ठरवले जाण्याची भीती, आपली कमजोर स्थानें उघडी पडण्याची भीती… आपल्या बद्दल गैरसमज होण्याची भीती..

ही कारणें ही तितकीच काल्पनिक असू शकतात, जितकी की आपली भीती.. आपला अहंकार आपल्याला या गोष्टींची चर्चा करू देत नाही, आणि त्या एखाद्या बाहेरून झाकलेल्या जखमेसाख्या, आतल्या आत चिघळत जातात..

अशा प्रकारच्या भीती सर्वांनाच असतात.. पण केंव्हा ना केंव्हा यांचे परीक्षण केले गेलेच पाहिजे.. त्यांचा सामना केला गेलाच पाहिजे. तरच आपण मरेपर्यंत निर्भय होऊन जगू शकू. निर्भय होऊन जगणे हेच खरे जगणे आहे. हे शक्य आहे का? तर शक्य आहे. हे तेंव्हा शक्य आहे, जेंव्हा आपण ‘बाह्य’ जगतात वागण्याचे ‘नियम’ किंवा ‘पद्धत’ समजून घेऊ आणि आपल्या ‘आत’ काय चालले आहे ते समजून घेऊ शकू.

एक गोष्ट समजून घेण्याची आहे, की एखादी घटना ‘बाह्य’ जगात घडण्याआधी आपल्या ‘आतल्या’ जगात फार पूर्वी घडलेली असते..

आपल्या मनाला क्षणाक्षणाला बदलणाऱ्या बाह्य जगतासोबत चिकटून राहण्याची एवढी सवय झालेली असते, की आपल्या आत.. अगदी आत असलेले स्वतःचे ‘निखळ अस्तित्व’.. त्याला जाणवतच नाही.. आपले ‘निखळ अस्तित्व’, जे की सगळ्या दुःख, चिंता, काळज्या यांच्या पलिकडे आहे.. कालातीत आहे.. शुद्ध आनंद स्वरूप आहे.. पण ते जाणवण्यासाठी आधी मनाचा गढूळपणा कमी होणे गरजेचे असते..

मनाचा गढूळपणा कमी होण्यासाठी मात्र नित्य सराव, चिकाटी आणि योग्य मार्गदर्शन यांची गरज आहे..

हा विषय निघाला, की “काय करावे, आम्हाला योग्य मार्गदर्शनच नाही मिळत. आजकालच्या जगात ‘खरे गुरु’ मिळणेच अवघड झाले आहे..” इत्यादि गोष्टी लगेच ऐकायला मिळतात. पण वरील तीन गोष्टींपैकी पहिल्या दोन आधी व्हाव्या लागतात हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे.

माधव भोपे

National Consumer Rights Day-2024 राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिन

The Importance of December 24th as National Consumer Rights Day in India: History, Evolution, and Future Challenges

Introduction

December 24th is observed as National Consumer Rights Day in India, a day dedicated to raising awareness about the rights of consumers, promoting consumer education, and ensuring the protection of their interests. This day holds significant value for both consumers and businesses as it not only highlights the importance of fair trade practices but also underscores the role of consumers in a robust economy. The celebration of this day reflects India’s commitment to empowering consumers, making them aware of their rights and how they can exercise them effectively.

Department of Consumer Affair’s to launch ‘Jago Grahak Jago App,’ ‘Jagriti … – Press Release: Press Information Bureau

History of National Consumer Rights Day

The establishment of National Consumer Rights Day in India dates back to 1997, when the Consumer Protection Act, 1986 (COPRA) was implemented. This legislation laid the foundation for consumer rights in India and provided a legal framework to protect consumers from unfair trade practices, substandard goods, and misleading advertisements.

The choice of December 24th as National Consumer Rights Day is significant. It marks the day when the Consumer Protection Act was enacted, providing a robust mechanism to address consumer grievances, disputes, and exploitation. The enactment of this law was a turning point in India’s consumer movement. Prior to its implementation, consumers had limited legal recourse against unethical business practices. The Act brought much-needed attention to consumer rights and established various forums for redressal, such as consumer courts at the district, state, and national levels.

Consumer Protection Act, 1986: A Milestone in Consumer Rights

The Consumer Protection Act, 1986 was a groundbreaking legislation aimed at safeguarding the interests of consumers in India. The Act laid down the following fundamental consumer rights:

Right to Safety: Protection against goods and services that are hazardous to health and life.
Right to Information: The right to be informed about the quality, quantity, potency, and price of goods and services.
Right to Choice: The right to be assured access to a variety of products and services at competitive prices.
Right to Redressal: The right to seek compensation for any misrepresentation or unsatisfactory goods and services.
Right to Consumer Education: The right to be educated about consumer rights and responsibilities.

The Act was designed to provide a transparent, effective, and simple dispute resolution mechanism through the establishment of Consumer Disputes Redressal Commissions. It marked a significant shift in consumer protection, empowering individuals to seek justice and compensation from exploitative businesses. Prior to the Act, consumer advocacy in India was a relatively nascent field, but its enactment marked the start of a more consumer-conscious society.

Evolution Over the Years

Since the introduction of the Consumer Protection Act in 1986, the scope and structure of consumer rights have evolved significantly. The implementation of the Act led to the creation of consumer protection bodies at multiple levels of government, including the National Consumer Disputes Redressal Commission (NCDRC), the State Consumer Disputes Redressal Commission (SCDRC), and District Consumer Disputes Redressal Forums. These bodies provide a platform for consumers to file complaints, seek redressal, and obtain compensation for grievances.

However, over time, it became evident that the law needed to be strengthened to address emerging issues such as the growth of e-commerce, rising consumer awareness, and the increasing sophistication of consumer exploitation tactics. This led to the Consumer Protection Act, 2019, a more comprehensive and contemporary framework designed to meet the demands of a rapidly changing marketplace.

Key improvements in the 2019 Act include:

E-commerce Regulation: The new law extended its provisions to e-commerce platforms, mandating transparency in transactions, return policies, and product quality assurance.
Central Consumer Protection Authority (CCPA): The establishment of the CCPA enabled faster intervention in cases of unfair trade practices, misleading advertisements, and violations of consumer rights.
Class Action Suits: Consumers can now file class action suits, making it easier for groups of consumers to address mass grievances.
Increased Penalties: The penalties for violations of consumer rights were significantly increased, making businesses more accountable for their actions.
Strengthened Consumer Education: The 2019 Act places a greater emphasis on consumer education, ensuring that consumers are better equipped to make informed decisions.

These reforms indicate a growing recognition of the importance of consumer protection in the modern economy. With the rise of digital platforms, the need for updated laws that tackle issues such as online fraud, data privacy, and false advertising has become crucial.

Consumer Rights in India: Achievements and Impact

Over the years, National Consumer Rights Day has played a crucial role in increasing awareness about consumer rights across India. The observance of the day has seen various government and non-government organizations conduct campaigns, workshops, and seminars to educate consumers about their entitlements and responsibilities. As a result, a growing number of consumers are now aware of the legal mechanisms available to them to seek redressal.

Moreover, the establishment of consumer forums and dispute redressal commissions has provided consumers with accessible avenues to resolve disputes without resorting to lengthy and expensive litigation. The National Consumer Helpline, for example, has helped millions of consumers lodge complaints, seek assistance, and receive guidance on their rights.

Consumer advocacy groups have also played a significant role in promoting consumer rights, pushing for stronger regulations, and fighting for the enforcement of existing laws. These organizations have brought attention to issues such as misleading advertisements, substandard products, and exploitative business practices.

Challenges and What Remains to Be Done

Despite the significant progress made in consumer rights protection, several challenges remain:

Awareness Gap: While there has been an increase in consumer awareness, a large section of the population, especially in rural areas, remains unaware of their rights and the mechanisms available to them. More extensive outreach and education programs are needed to bridge this gap.
E-commerce and Online Consumer Protection: With the rapid growth of e-commerce, many consumers face issues such as counterfeit goods, non-delivery of products, and lack of transparency in pricing. The regulatory framework must continuously adapt to the changing digital landscape, and enforcement must be stronger to deal with online fraud.
Delayed Justice: While consumer forums exist to resolve disputes, there are still delays in redressing grievances due to the backlog of cases and inefficiencies within the system. Fast-tracking cases and streamlining processes would enhance the effectiveness of consumer protection.
Consumer Education: Although the 2019 Consumer Protection Act emphasizes education, more must be done to integrate consumer rights into the educational curriculum and raise awareness through media and technology.
Globalization and Cross-border Disputes: As global trade expands, Indian consumers often face challenges related to cross-border disputes. Strengthening international cooperation in consumer protection is vital for dealing with these issues.

Conclusion

National Consumer Rights Day, celebrated on December 24th, serves as a reminder of the importance of consumer protection in India. The historical significance of this day, marked by the enactment of the Consumer Protection Act in 1986, has evolved into a larger movement for consumer empowerment and rights. While considerable progress has been made over the years, the challenges of e-commerce, awareness gaps, delayed justice, and global trade require continued attention.

As India progresses towards becoming a global economic powerhouse, it is essential that consumer protection remains at the forefront of policy-making. Strengthening consumer rights not only ensures fair practices but also fosters trust and confidence in the market, thereby contributing to the overall growth and development of the economy.

The History and Celebration of Christmas Around the World

The History and Celebration of Christmas Around the World

Introduction

Christmas is a festival celebrated with joy, love, and togetherness worldwide. It marks the birth of Jesus Christ, observed on December 25 every year. Over centuries, Christmas has evolved into a global celebration, blending religious significance with cultural and secular customs. From its historical origins to the cherished tradition of Santa Claus, Christmas holds a unique place in the hearts of millions.

The History of Christmas

Origin of Christmas

The celebration of Christmas dates back to the early Christian period. It is believed that the Church chose December 25 to coincide with the Roman pagan festival “Saturnalia,” which honored Saturn, the god of agriculture, and marked the winter solstice. By aligning the celebration with existing traditions, the Church sought to encourage widespread adoption of Christianity.

The Birth of Jesus Christ

According to the Bible, Jesus was born in Bethlehem to Mary and Joseph. His birth was heralded by angels and celebrated by shepherds and wise men from the East, who brought gifts of gold, frankincense, and myrrh. Over time, this nativity story became central to Christmas traditions, symbolizing hope and salvation for humanity.

How Christmas Traditions Evolved

By the Middle Ages, Christmas had grown to incorporate feasts, games, and community gatherings. The Puritans in the 17th century briefly banned it due to its excessive revelry, but it regained prominence during the Victorian era, thanks to influences like Charles Dickens’ “A Christmas Carol,” which emphasized charity, kindness, and family values.

Christmas Celebrations Across the Globe

North America

In the United States and Canada, Christmas is a festive season filled with caroling, tree decoration, and exchanging gifts. Cities like New York host spectacular events, such as the lighting of the Rockefeller Center Christmas tree. Traditional feasts often include roasted turkey, ham, and pies.

Europe

United Kingdom: Christmas crackers, stockings, and pudding are hallmarks of British Christmas.
Germany: Known for its enchanting Christmas markets and Advent traditions, Germany is home to the Tannenbaum (Christmas tree) tradition.
Scandinavia: Countries like Sweden and Norway celebrate with a focus on light, as Saint Lucia’s Day on December 13 precedes Christmas festivities.

Asia

India: With a small yet vibrant Christian community, Christmas in India includes midnight masses, colorful decorations, and sweet treats like plum cake.
Philippines: Christmas is celebrated for four months, starting in September, making it the longest Christmas season in the world.

Australia

Christmas in Australia falls during summer. Families often celebrate with outdoor barbecues, beach parties, and carol services under the stars.

Africa

In many African countries, Christmas emphasizes community and spirituality. Churches are beautifully decorated, and joyous singing fills the air. Traditional feasts include dishes unique to each region, such as nyama choma (roasted meat) in Kenya.

The Concept of Santa Claus

Origins of Santa Claus

The modern Santa Claus draws inspiration from Saint Nicholas, a 4th-century Greek bishop known for his generosity. Over time, this figure merged with European folklore, evolving into the cheerful, gift-giving character we recognize today.

The Transformation into Modern Santa

In the 19th century, Clement Clarke Moore’s poem, “A Visit from St. Nicholas” (commonly known as “The Night Before Christmas”), described Santa as a jolly man who traveled in a sleigh pulled by reindeer. Illustrations by artists like Thomas Nast further shaped Santa’s modern image, complete with a red suit and white beard.

The Role of Santa in Modern Times

Santa Claus symbolizes the spirit of giving and joy during the Christmas season. His presence brings excitement to children, who eagerly await his arrival with stockings hung by the fireplace or shoes left out for gifts.

How Santa Brings Joy to Children Worldwide

Letters to Santa

A cherished tradition among children is writing letters to Santa, expressing their wishes and good behavior. These letters instill hope and encourage acts of kindness and gratitude.

Santa’s Visits

In many countries, the idea of Santa traveling the world in one night to deliver gifts adds an element of magic to Christmas. Children wake up on Christmas morning to find their wishes granted, making it a moment of pure joy and wonder.

Santa at Malls and Events

Meeting Santa at malls or community events is another beloved tradition. These encounters create lasting memories, as children share their dreams and receive small treats or presents.

The Universal Appeal of Christmas

Despite cultural differences, Christmas unites people with its universal message of love, peace, and goodwill. It transcends religion and geography, bringing together families and communities. Decorations, songs, and festive meals are symbols of togetherness, while charitable acts reflect the true spirit of the holiday.

Conclusion

Christmas is more than just a celebration; it is a reminder of the importance of kindness, generosity, and family. From its humble beginnings as a religious festival to its current status as a global tradition, Christmas continues to spread joy and hope. The enduring legacy of Santa Claus and the excitement he brings to children only enhances the magic of the season. As we gather to celebrate, let us cherish the spirit of Christmas and share its light with others.

Merry Christmas!!

🎄🎄🎄🎄🎄🎄🎄🎄

D. Gukesh: The Youngest Chess Champion Making India Proud

D. Gukesh: Youngest

Chess World Champion and a Beacon for Indian Chess

D. Gukesh, at just 18 years old, has claimed the 2024 World Chess Championship, marking a historic moment in the global chess arena and for India. His victory over defending champion Ding Liren by 7.5 to 6.5 in a tense 14-game series not only earned him a place among the chess greats but also made him the youngest world champion in history. This feat broke the 39-year record held by Garry Kasparov, who won at 22 in 1985.

A Journey of Genius and Grit

Born on May 29, 2006, in Chennai, Tamil Nadu, Gukesh Dommaraju showed an innate flair for chess at a young age. Encouraged by his parents, Dr. Rajinikanth, an ENT surgeon, and Dr. Padma, a microbiologist, Gukesh began learning chess at seven. His parents were instrumental in nurturing his passion, supporting his aspirations through training sessions and tournaments.

Gukesh’s early achievements set the stage for his remarkable career. Winning the Under-9 Asian School Chess Championship in 2015 was his first significant milestone. He continued to excel, capturing the Under-12 World Youth Chess Championship in 2018. That year, he also dominated the Asian Youth Chess Championships, bagging five gold medals across rapid, blitz, and classical formats.

By 12 years and 7 months, Gukesh had earned the prestigious Grandmaster title in 2019, becoming the third-youngest in history at the time. His rapid ascent was marked by unwavering focus, hours of rigorous practice, and a relentless drive to improve.

Mentors and Influences

Gukesh’s success is also a testament to the guidance he received from his coaches and the inspiration of Indian chess legend Viswanathan Anand. Anand, a five-time world champion, played a significant role as a mentor and role model. Gukesh credits Anand’s strategic acumen and mental discipline for shaping his own approach to the game.

Additionally, Gukesh’s trainers, who worked tirelessly on his openings, middle-game tactics, and endgame strategies, were critical to his development. Regular sparring with top players and participation in elite tournaments provided Gukesh with invaluable exposure to the international chess scene.

The Championship Battle

The 2024 World Championship saw Gukesh face off against China’s Ding Liren, who had claimed the title in 2023. The match was a thrilling encounter, reflecting the highest levels of strategic depth and resilience. Gukesh took early wins in Games 3 and 11, showcasing precision and preparation. Despite Ding’s comeback victories in Games 1 and 12, Gukesh held his ground.

The final and decisive 14th game was a true test of nerves and skill. Gukesh maintained composure under immense pressure, capitalizing on Ding’s small inaccuracies to secure his historic win without tie-breaks.

A Historic Victory for India

Gukesh’s victory has profound implications for Indian chess. For decades, Viswanathan Anand was the sole representative of India at the pinnacle of the chess world. Gukesh’s triumph signals the rise of a new generation of Indian players who are making their mark on the global stage.

The past few years have witnessed an explosion of talent in Indian chess, with players like R. Praggnanandhaa, Nihal Sarin, and Arjun Erigaisi gaining international acclaim. Gukesh’s victory adds to this momentum, cementing India’s status as a chess powerhouse.

The success of these players is also attributed to the growing support for chess in India. Increased sponsorship, better access to training resources, and the rise of online platforms have democratized the sport, enabling more young talents to emerge.

Inspiring Future Generations

Gukesh’s journey from a curious child to the world champion is a source of inspiration for millions. His story underscores the importance of hard work, dedication, and the role of a supportive ecosystem in achieving greatness.

As Gukesh steps into his role as the 18th world champion, he carries the hopes of a nation eager to see more Indian players dominate the international stage. His victory is not just a personal milestone but a significant moment for Indian sports, highlighting the country’s potential to produce world-class talent in disciplines beyond cricket.

Conclusion

D. Gukesh’s triumph at the World Chess Championship is a testament to his brilliance, discipline, and the unwavering support of his mentors and family. As the youngest world champion in history, Gukesh has opened a new chapter in chess, both for himself and for India. His achievement serves as an enduring reminder that with talent, hard work, and the right support, even the loftiest goals are within reach.

This is a proud moment for India and a shining example of what the country’s youth can achieve on the global stage.