Navdurga Devi Kavach- The armour of the power of Goddess Durga- सर्व ठिकाणी रक्षण करणारे देवी कवच-भाग-4
भाग-1 वाचण्यासाठी इथे क्लिक करा
भाग-2 वाचण्यासाठी इथे क्लिक करा
भाग-3 वाचण्यासाठी इथे क्लिक करा
मागील भागावरून पुढे चालू
१७ व्या श्लोकाच्या दुसऱ्या ओळीपासून कवच सुरु होते.
प्राच्यां रक्षतु मामैन्द्री आग्नेय्यामग्निदेवता॥17॥
पूर्व दिशेला ऐन्द्री (इंद्र शक्ति), तू माझे रक्षण कर. आग्नेय दिशेला अग्निशक्ति तू माझे रक्षण कर.
आठ दिशांची माहिती आपणा सर्वांना आहेच. तरीही, उजळणीसाठी आपण अष्टदिशांचे चित्र पाहू
देवी कवचामध्ये पूर्व दिशेपासून सुरुवात करून, आग्नेय, दक्षिण, नैऋत्य, पश्चिम, वायव्य, उत्तर, ईशान्य अशाप्रकारे क्रमाने सर्व दिशांनी ती देवी माझे रक्षण करो अशी प्रार्थना केलेली आहे. वरील आठ दिशांच्या शिवाय, ऊर्ध्व आणि अध अर्थात वर आणि खाली या प्रकारे १० दिशा झाल्या. म्हणून एवं दश दिशो रक्षेच्चामुण्डा शववाहना।
याशिवाय, पुढे, मागे, डावीकडे आणि उजवीकडे:–अग्रतः म्हणजे पुढे, आणि पृष्ठतः म्हणजे मागे, जया आणि विजया देवी माझे रक्षण करोत. डाव्या बाजूला अजिता आणि दक्षिण म्हणजे उजव्या बाजूला अपराजिता माझे रक्षण करो. १७ ते ४२ या श्लोकांत विविध अंगांचे आणि संकल्पनांचे रक्षण करण्याविषयी देवीची विविध नांवे घेऊन प्रार्थना केली आहे.
कवचामध्ये उल्लेख केलेले विविध अवयव आणि त्यांचे रक्षण करणाऱ्या विविध देवतांची माहिती बघूयात
1 | शिखा (शेंडी) | उद्योतिनी |
2 | मूर्ध्नि (मस्तक भाग) | उमा |
3 | ललाट (कपाळ) | मालाधरी |
4 | भुवया | यशस्विनी |
5 | भ्रूमध्य | त्रिनेत्रा |
6 | नाकपुड्या (नासिका) | यमघण्टा |
7 | दोन्ही डोळ्यांचा मध्यभाग | शङ्खिनी |
8 | श्रोत्र (कान) | द्वारवासिनी |
9 | कपोल (गाल) | कालिका |
10 | कर्णमूल | शांकरी |
11 | नासिका (नाक): इथे नाकपुड्या आणि नाक हे दोन वेगवेगळे कल्पिले आहेत) | सुगन्धा |
12 | उत्तरोष्ठ(वरील ओठ) | चर्चिकादेवी |
13 | अधरोष्ठ(खालचा ओठ) | अमृतकला |
14 | जिंव्हा | सरस्वती |
15 | दात | कौमारी |
16 | कण्ठप्रदेश | चण्डिका |
17 | घण्टिका (गळ्याची घाटी) | चित्रघण्टा |
18 | तालुका (टाळू) | महामाया |
19 | चिबुक (हनुवटी) | कामाक्षी |
20 | वाचा | सर्वमङ्गला |
21 | ग्रीवा (गळा) | भद्रकाली |
22 | पृष्ठवन्श(मेरुदण्ड्) | धनुर्धरी |
23 | बहिः कण्ठ(कण्ठाचा बाहेरील भाग) | नीलग्रीवा |
24 | नलिका(कण्ठनळी) | नलकूबरी |
25 | स्कन्धयोः (दोन्ही खांदे) | खड्गिनी |
26 | दोन्ही बाहू म्हणजे दण्ड | वज्रधारिणी |
27 | दोन्ही हात | दण्डिनी |
28 | अङ्गुली(हाताची बोटें) | अम्बिका |
29 | नखें | शूलेश्वरि |
30 | कुक्षि (कोख, उदर) पहा: वामकुक्षी | कुलेश्वरी |
31 | स्तन | महालक्ष्मी |
32 | मन | शोकविनाशिनी |
33 | हृदय | ललितादेवी |
34 | उदर | शूलधारिणी |
35 | नाभि | कामिनी |
36 | गुह्य | गुह्येश्वरी |
37 | मेढ्र(लिंग) | पूतना आणि कामिका |
38 | गुदा | महिषवाहिनी |
39 | कटी (कंबर) | भगवती |
40 | जानु (गुडघे) | विन्ध्यवासिनी |
41 | जंघा(म्हणजे पोटऱ्या) | महाबला, सर्व कामना पूर्ण करणारी |
42 | गुल्फ(पायाचे घोटे) | नारसिंही |
43 | पादपृष्ठ(पायांचा वरचा भाग) | तैजसी |
44 | पायाची बोटें | श्री देवी |
45 | पायाचे तळवे | तलवासिनी |
46 | नखें(पायाची) | दंष्ट्राकराली |
47 | केश | ऊर्ध्वकेशिनी |
48 | रोमकूप अर्थात, शरीरावरील रोमछिद्र | कौबेरी |
49 | त्वचा | वागीश्वरी |
50 | रक्त, मज्जा, वसा,मांस, अस्थि, मेद सप्त धातूंपैकी सहा धातू: रक्त-blood, मज्जा- bone marrow and nervous tissue, वसा-म्हणजे रक्तामध्ये स्थित स्नेह (ज्याला आजकालच्या भाषेत fatty acid म्हणता येईल), मांस म्हणजे स्नायू म्हणता येईल, अस्थि म्हणजे हाडें, आणि मेद म्हणजे चरबी किंवा fat. वरील सर्व गोष्टी आपल्या शरीरासाठी आवश्यक आहेत हे ओघानेच आले. | पार्वति |
51 | अंत्र म्हणजे आतडे किंवा gut. | कालरात्री |
52 | पित्त (शरीरात अन्न पचविण्यासाठी पित्त आवश्यक आहे) म्हणजेच वेगवेगळे पाचक रस. | मुकुटेश्वरी |
53 | पद्मकोश म्हणजे मूलाधार आदि कमलकोश | पद्मावती |
54 | कफ (कफ म्हणजे आपण समजतो तसा चिकट पदार्थ नव्हे, आयुर्वेदात कफ संकल्पना वेगळी आहे) | चूडामणी |
55 | नखांचे तेज | ज्वालामुखी |
56 | शरीरातील समस्त संधि (सांधे) | अभेद्या (जिचे भेदन कोणतेही अस्त्र करू शकत नाही) |
57 | शुक्र | ब्रह्माणी |
58 | छाया | छात्रेश्वरी |
59 | अहंकार, मन, बुद्धि | धर्मधारिणी |
60 | प्राण, अपान, व्यान, उदान, समान हे पंचप्राण | वज्रहस्ता |
61 | प्राण | कल्याण शोभना |
62 | रस, रूप, गन्ध, शब्द, स्पर्श, हे पाच विषय ग्रहण करतांना | योगिनी |
63 | सत्व, रज आणि तम हे तिन्ही गुण | नारायणी |
64 | आयुष्य | वाराही |
65 | धर्म | वैष्णवी |
66 | यश, कीर्ति, लक्ष्मी, धन, विद्या | चक्रिणी |
67 | गोत्र | इंद्राणी |
68 | पशू | चंडिका |
69 | पुत्राचे रक्षण | महालक्ष्मी |
70 | भार्येचे रक्षण | भैरवी |
71 | पंथ (अर्थात, while travelling) | सुपथा |
72 | मार्ग | क्षेमकरी |
73 | राजाच्या दरबारी | महालक्ष्मी |
74 | सर्व ठिकाणी | विजया |
आपल्याकडे सर्व देवांची कवचें प्रसिध्द आहेत. रामरक्षा हेही एक प्रकारचे कवच आहे, आणि डोक्यापासून ते पायापर्यंत च्या अवयवांचा उल्लेख आहे. आपल्यापैकी काहींनी योगनिद्रेचा class कधी केला असेल. त्यामध्ये, शरीराच्या एकेक अवयवांवर आपला consciousness घेऊन जाऊन, शरीराचा तो तो भाग शिथिल होत आहे, अशी कल्पना करायची असते.
देवी कवचामध्ये आपल्या शरीराचे बाह्यभाग, आणि बरेच अंतर-अवयव यांच्या कडे आपले ध्यान (consciousness) घेऊन जाऊन, त्या त्या भागांना, किंवा, अंतर्गत अवयवांना, देवीच्या एकेक नावाशी, रूपाशी, जोडले आहे, आणि त्या त्या भागाचे रक्षण करण्याची प्रार्थना केली आहे. या कवचात स्थूल अवयवांसोबत काही सूक्ष्म गोष्टी, आणि काही concepts ही जोडले आहेत. त्यातील, सत्व, रज आणि तम हे गुण, रस, रूप, गन्ध, शब्द, स्पर्श, हे पाच विषय ग्रहण करणारी इंद्रियें. (बाह्य इंद्रियें नव्हे, तर त्या त्या संवेदना जाणवणारी मेंदूतील centres), यांचा उल्लेख आहे.
वरील सर्व गोष्टी लक्षात येऊ शकतात. तसेच, मन आणि बुद्धि यांचे रक्षण कर, हेही लक्षात येऊ शकते. पण अहंकार? आपल्या मनात कदाचित अशी शंका येऊ शकते, की माझ्या अहंकाराचे रक्षण कर, असे कसे म्हटले जाऊ शकते? कारण ‘अहंकार’ हा शब्द आपल्याकडे सहसा ‘तो मनुष्य फार अहंकारी आहे’, म्हणजे गर्विष्ठ आहे, अशा अर्थाने वापरला जातो. अहंकाराचा त्याग करा, असेच सर्व ठिकाणी सांगितल्याचे ऐकायला, वाचायला, येते. मग अहंकाराचे रक्षण कर असे कसे?
याबद्दल वाचूयात पुढील भागात
क्रमशः
माधव भोपे
Discover more from GoodLifeHub.in
Subscribe to get the latest posts sent to your email.