Sant Namdev Abhang-8

संत नामदेवांचे अभंग-8

तेराव्या शतकातील थोर संत नामदेव यांची भजनें आपण पाहत आहोत. यापूर्वीच्या 7 भागांमध्ये आपण वैराग्य, विषयासक्ति, देहअभिमान, नामाचे महत्त्व, संतांचे थोरपण, इत्यादि अनेक विषयांवर नामदेवांचे अभंग पाहिले.

या काळात, म्हणजे गेल्या ८-९  शतकांत भारताच्या विविध भागात होऊन गेलेल्या संतांपैकी प्रायः सगळे संत हे आपआपल्या इष्ट देवाच्या सगुणरूपाच्या भक्तिरसाने ओतप्रोत भरलेले दिसतात. संत नामदेव सुद्धा विठ्ठलाच्या भक्तिरसात आकंठ बुडालेले होते. आपली कनवाळू माऊली, सावळी विठाई हिचे वर्णन करतांना त्यांच्या वाणीला विशेष बहर येतो. सगुण भक्तीचे वर्णन करणारे काही अभंग हे खरोखर अनुभवायचे आहेत.

विटेवरी उभा दीनांचा कैवारी । भेटावया उभारी दोन्ही बाह्या

गुण–दोष त्यांचे न पाहे चि डोळां । भेटे वेळोवेळां केशिराज

ऐसा दयावंत घेत समाचार | लहान आणि थोर सांभाळितो

सर्वांलागी देतो समान दर्शन | उभा तो आपण सम पायीं

नामा म्हणे तया संतांची आवडी । भेटावया कडाडीं उभा चि असे

दीनांचा कैवारी असा पंढरीनाथ हा दोन्ही हात उभारून भक्तांना कडकडून भेटायला उत्सुक असा उभा आहे.

वेदासी कानडा श्रुतीसी कानडा | विठ्ठल उघडा पंढरिये

नाम बरवें रूप बरवें । दर्शन बरवें कानडियाचें

नामा म्हणे तुझें अवघें चि बरवें । त्याहुनी बरवें प्रेम तुझें

भक्तवत्सल असा पंढरीनाथ, वेदांना आणि श्रुतीला अगम्य (कानडा) आहे, पण पंढरीमध्ये मात्र तो उघडा आहे. कोणालाही प्राप्य आहे. त्याचे नांव ही अत्यंत गोड आहे, आणि रूप तर त्याहूनही गोड आहे. देवाचे नाम आणि रूप तर गोड आहेच, पण त्याहूनही त्याचे प्रेम हे अत्यंत उत्कट आहे. (या प्रेमाची गोडी मात्र संतच जाणतात).

कृष्णाला विविध रूपांमध्ये पाहणारी खालील रचना ही ‘पाळणा’ म्हणून प्रसिद्ध आहे.

मुक्‍ताफळ–नथ नाकीं | चरणीं ल्याली वाळे वांकी

पीतांबरें अंग झांकी | कृष्णम्मा माझी

खांद्यावरी कांबळी | पायघोळ लांबली

पांघरली धाबळी | कृष्णम्मा माझी

गाईपाठीं लागली | पळतां नाहीं भागली

माय बहीण चांगली | कृष्णम्मा माझी

देहुडा पाउलीं । उभी माझी माउली

विश्रांतीची साउली | कृष्णम्मा माझी

उभी नीट वीटेवरी । शोभे भींवरेचे तीरी

नामयाची कैवारी | कृष्णम्मा माझी

खालील ‘गवळण’ ही सकाळच्या मंगल प्रभात कार्यक्रमात आपण पूर्वी कित्येकदा ऐकली  असेल.  या रचनेचा अर्थ प्रथमदर्शनी समजण्यास अवघड असला, तरी ही  रेडिओवर लागल्यानंतर मन एका वेगळ्याच विश्वात जायचे हे मात्र खरे.

रात्र काळी घागर काळी | यमुनाजळें हीं काळीं वो माय

बुंथ काळी बिलवर काळी | गळां मोतीं एकावळी काळी वो माय

मी काळी कांचोळी काळी | कांस कांसली ते काळी वो माय

एकली पाण्याला नव जाय साजणी ।सवें पाठवा मूर्ति सांवळी गो माय

विष्णुदास नाम्याची स्वामिनी काळी | कृष्णमूर्ति बहु काळी वो माय

ही गवळण येथे ऐकू शकता  

आठवणीतली गाणी या मराठी गीतांचे छान संकलन असलेल्या वेबसाइट वर हे उपलब्ध आहे.

https://www.aathavanitli-gani.com/Song/Ratra_Kali_Ghagar_Kali

 ही गवळण दत्ताराम गाडेकर यांनी संगीतबद्ध केली आहे. गायक गोविंद पोवळे आणि प्रभाकर नागवेकर हे आहेत. पण यातील स्त्री गायिका कोण हे समजले नाही.

‘बुंथ’ या शब्दाचा अर्थ आहे आवरण किंवा ओढणी, डोक्यावरून सर्व शरीरावर आच्छादनार्थ घेतलेले वस्त्र. बिलवर म्हणजे बांगडी, एकावळी किंवा एकसर म्हणजे एकेरी मोत्यांची किंवा मण्यांची माळ. काचोळी म्हणजे चोळी. या शब्दाचा अर्थ पूर्वीच्या काळातील लोकांना माहित आहे.

काजळकाळ्या रात्री, काळी घागर घेऊन, काळ्याकभिन्न यमुनेचे काळेशार पाणी (रात्रीच्या अंधारात ते पाणीही काळेशार दिसते. आणि तशीही यमुना ही ‘काळी’ म्हणूनच प्रसिद्ध आहे.!) आणायला एक गोपी साजशृंगार करून कृष्णाच्या विचारात त्याला भेटायला निघालीय. काळ्या रंगाचे बिलवर, काळी ओढणी, काळ्या मोत्यांचा एकसर, काळी चोळी तसंच साडी पण काळी. पण एकटीनं अपरात्री जायची भीती वाटते. पण सावळी कृष्णमूर्ती सोबत असल्यावर मग मात्र कशाचे भय उरत नाही अशा अर्थाची ही रचना आहे. थोडक्यात, कृष्णाच्या काळ्या रंगात रंगून निघाल्यानंतर, म्हणजेच द्वैत संपून अद्वैतात स्थिति झाल्यानंतर कशाचे भय उरत नाही असा या गवळणीचा अर्थ असावा असे मला वाटते.

काही इतिहासकारांच्या मते ‘विष्णुदास नामा’ हे एक वेगळे संतकवि सोळाव्या शतकात पंढरपुरात होऊन गेले, त्यांची ही रचना आहे. रचना कोणाची का असेना, पण अत्यंत गूढ अर्थ असलेली अशी ही  रचना आहे.

 खालील एका अभंगात योगी, ज्ञानी यांच्याही पेक्षा भक्तांचे परब्रह्म कसे प्रिय आहे त्याचे खूप छान वर्णन केले आहे.

योगियांचें ब्रह्म शून्य व्योमाकार | आमुचें साकार विटेवरी

दाटुगें नागर कटीं ठेवूनि कर | सर्वस्वें उदार भक्‍तांलागीं

ज्ञानिया सिद्धांतीं लक्षा परी न ये। आमुची वाट पाहे अनाथांची

जाप्यकाचें जाप्य नाम मंत्रमय । आमुचें भकितप्रिय सांसारिका

नामा म्हणे जीवें करीन ओंवाळणी | झणीं चक्रपाणि दिठावसी

सत्य नित्य युक्‍त शुद्ध बुद्ध मुक्‍त | कारणरहित निरंजन

तें आम्हीं देखिले चर्मचक्षु-दृष्टी | उभा वाळवंटी पंढरीये

वेदां अगोचर तया सहस्रमुखा | तें झालें पुंडलीका लोभापर

परतलिया श्रुति म्हणती नेति नेति । आम्हां गातां गीतीं सांपडलें

स्वरूपाचा निर्धार बोलती पुराणें । शिणलीं दर्शनें विवादती

नामा म्हणे यासी भाव चि कारण | पावावया चरण केशवाचे

ब्रह्म अविनाश आनंदघन । त्याहुनी चरण गोड तुझे

ते जीवें न सोडी अगा पंढरीनाथा । जाणसी तत्त्वतां हृदय माझें

परात्पर वस्तु जे कां अपरंपार | तियेचा साक्षात्कार पाय तुझे

सच्विदानंदघन जेथें हारपठें मन । त्याहुनी चरण गोड तुझे

नामा म्हणे तुझीं पाउठें सुकुमार | तें माझें माहेर विटेवरी

माझिया रे मनें मज उपदेश केला | तो मज बिंबला हृदयकमळीं

निर्वाणींची एक सांगितली खूण | कैवल्य चरण केशवाचे

वेदशास्त्रे स्मृति आणिक पुराणें | पढोनि जाणणें हें चि सत्य

तप अनुष्ठान करोनि साधन | प्रत्यक्ष विधान चरण हे चि

नामा म्हणे मज कळलें अनुभवें । न विसंबें जीवें चरण तुझे

पंढरीचा देव बहुत कोंवळा । सगुण सांवळा सारथि हा

सारथि सर्वांचा साक्षिभूत असे | संकटीं सायासे गजेंद्रासी

गजेंद्रासी रक्षी गणिका उद्धरी । भिल्ठीणीचे करीं फळें भक्षी

भक्षी सुदाम्याचे पोहे मुष्टिभरी । नामा म्हणे हरि गोड मानी

पाला खाऊनियां धाला बहिणी–घरीं | भक्‍तालागीं हरि वेडा झाला

सुदाम्याचे पोहे कोरडे चि खाय । मटमटा पाहे चहूंकडे

विदुराच्या कण्या खाय धणीवरी । झाला बळीचे द्वारीं द्वारपाळ

नामा म्हणे हरीचे न कळती पवाडे | नेणों भक्‍तांपुढें वेडा झाला

वरील सर्व अभंग हे भक्तीच्या अत्यंत उन्नत अवस्थेत नामदेवांना झालेल्या अनुभवाचे बोल आहेत एवढे नक्की. आपल्यासारख्यांना हे अभंग वाचून, त्या भक्तिसुखाचा किंचित आभास जरी झाला, तरी धन्य म्हणावे अशी स्थिती आहे.

माधव भोपे